Vitus Bering

Teliz mal Wikipedia.
Vitus Bering
1681-1741
Danmarkaf vestasik isu totasik zanon gu Rossia

Vitus Jonassen Bering tiyir tan lokotgrupaf vestasik ke tamava. Koe Horsens koe Jutland gola koe Danmarka bak 1681 kobliyir. Tiyir nazbeikye ke Jonas Svendsen liomfayik. Mali rumeugal Vitus va bira albayar. Remi yugal va totara moe nederlandafa tota isu danmarkafa raver, koyason ko danmarkafo boniaxo koe taltekafa India isu ronekafa.

Bak 1703 radimi koyara ko ronekafa India, koe Amsterdam tigir ise va warzafa stuva kaaneyar. Va Cornelius Cruys norgaf rambik zanon gu Rossia kakever nume birelik den jotaf rossiaf toteem redun gan Pyotr I zo seger.

Totafayik zanon gu Rossia[betara | va krent betá]

Bering wetce totafayik den birervolia ke Balta bira bak 1703 zo seger nume bak Lentekafa Gejapa ( 1700-1721 ) kev Sveriga di zanir, i kev prostewaf volnik ke Rossia is Danmarka. Bak 1710-1712 den birervolia ke Azov bira koe Taganrog zo stakser aze va rossiaturkafa geja paker. Solwikar nume gu totavombik di zo koflir. Bak 1718 va Anna Christina Pülse ke Viborg kurer, i va nazbeikya ke Mathias Pülse dolekik. Vaxe liafa worara koe Danmarka bak 1715, Bering va vo me gire di wir.

Taneafa brinuga van Kamtcatka[betara | va krent betá]

Tici 1724 Pyotr I gindik va Bering gu gadera va taneafa brinuga van Kamtcatka ( 1725-1730 ) kofliyir. Gubefa pebura va bata brinuga tiyir vestara va lugavafo lentronexo ke Sibiria is gotura va sidayafa za wal Asia is Amerika. Lan izvopik trakud da nelkafa vuida ke Bering tiyir worara va Amerika is liwotara va europafa boniara is exonera va uzera do europafa kazafa tota, ape fenkutuson va joya ta rossiafa kazara isu boniara ko batyona gola. Ar izvopik tcilkad da mukot ke brinuga moekote tiyir gaderopafa. Tire Rossia va boniasa divlizera ko lentefa Amerika is aneyara va lentronafo remlapixo ( trabe va birafa vawa van Sinia anamo Sibira ) belcon dulapeyer. Ixam bak 1648 Semyon Dejnyov koo Bering vedil al totayar voxen inaf munesteks al zo drasuyur aze oxam bak 1736 gan Gerard Miller rossiaf izvopik dene savseluxaxaxo di zo katrasiyir.

Ba 06/01/1725 evlon gu abica safta abdi awalkera, Pyotr I va kompleks ta totara ke brinuga sutelayar. Bulkason pu Pyotr Apraksin abdi deara pu Bering, co kaliyir : « Radimida va guga kev volnik al nendatat, pune kan yambeem is opeem co govanburetet. Kaaneyatason va mana vawa, loon dam nederlandik is englik ixam jontikviele lasukallapis va amerikafa krimta tcedetet ». Pyotr I granseyer da Bering kal krimta ke Kamtcatka di golapiyir aze banlize : 1) va tanoya ok toloya tota di govegeduyur ; 2) di golentlapiyir nume di kosmayar lize krimta sotenuwer ; 3) kal widava stujena gan europik di golapiyir nume va digisik di gotuyur aze vaon di liwotayar aze ko Rossia tere di dimlapiyir. Larde Opaf Cultim ke Rossia banugale tiyir jotarsaf gu pakera va bata taneafa brinuga van Kamtcatka, pune opaf uumeem pu Bering zo iskeyed.

Bering is soli azedepeyed aze va Sankt Peterburg ba 07/02/1725 buluyud. Toza ke brinuga tiyir kaliafa numen va Tobolsk sibirafa widava tici bareaksat kallakiyid. Banlizu va eksara tukotrayad ise va peraksatafa koyara egadayad. Voxe va tawavopa ke stekeon artlakitina gola meinde rietackayad.

Brinuga ba 15 ke alubeaksat va Tobolsk buluyur vielu sibiraf fentugal umeke tenuweyer. Bering is drig va loe 4000 km- koo levpouno fentunafo tawavo di gonexuleyed. Va cug ugol adraf gu vegedura va tota vaxe inta gobureyed. Ervo don anyustoyi buli is ekasta is kotara azilxa is wazdeleem is italeem is ugol mal Tobolsk zo gobureyed. Vuga widava is abica wida moo kelda tigid lize sin di rovaneksayad. Koe Irkutsk iste zalor ke brinuga, va eksas olk puon tiskayad ise va okol ileon buretes mal Yakutsk kal Oxotsk egayad. Burera rem Sibiria keno jontika voa zo goskur, ise jontiktode kan detc ik katicon impason va ankittota. Kene direfa kuksa, warzafa tota zo gokseayad. Ta wanura va brinuga, lizukaf avonayas flibik is kobasikeem pomatason zo gotixayad. Tana jupekara ke Bering tiyir rotira va gedira va bliba is bureba ke mana brinugapa. Rembureson va ayik is ugol koo Sibiria, Bering arti tolda va Oxotsk artlakiyir.

Liwot va Bering Vedil

Oxotsk anton tiyir kirkaxomo kene Pacifika Welfa. Tota remburetesa va brinuga van Kamtcatka dega zo vegeduyur. Banlize ta koyara moo welfagrocela ara tota yoltkirafa gu Gavril Tumt- azon silukon zo vegeduyur. Gavril Tumt- tota va artexo ke Kamtcatka bostam ba 25 ke pereaksat buluyur aze keno krimta lentlapiyir. Ba 9 ke anyusteaksat va artexo ke Anadir bost kaiklapiyir aze va ewalapa stekeon yoltatan gu Saint Lawrence kosmayar. Azon va Diomed ewaleem roneon kaiklapiyir aze va Ratmanov ewala gire kosmayar, i va ewala ixam kosmayana gan Semyon Dejnyov. Tota lenton wan lapiyir koe ref Bering vedil voxen totasik va siday ke amerikaf kril kir palsen gan sel meviele kozwiyid. Vofason da asiafa tadava mea zo rowiyir, Bering zolteyer da Asia is Amerika tiyid gluyaxiskafa ise trakuyur da mek siday kaike Tcukotka dega me di zo rotcaluteyer. Ison viele kal Kamtcatka dega dimlapiyir, pune va ronekaf siday dere me wiyir. Ede va koni ki co kozwiyir, pune va brinuga di co wanuyur.

Toleafa brinuga van Kamtcatka[betara | va krent betá]

Bak idulugal ke 1730 gindon gu Anna Ivanovna, Bering ko Sankt Peterburg dimlakir voxe gan blodik ke gindaf toteem zo malyopar kire va amerikafa krimta me al wir. Soe va toleafa koyara lakoaskir. Inaf opelaf azed wori zo divatceyer. Lentefa Brinugapa ke Rossia ( 1733-1743 ) tiyir opafa brinugapa nume va jontik daneks warolayar. Bering va mon kunoy sayakik is totasik ik rentasik is opik kabelcayar, do jontika yasa tori balemdafa koyara koo Sibiria.

Dirgaks ke Bering tiyid gefa totara keno taltefa krimta ke Lentefa Amerika kali 46-eafa laksiwakafa eka ok domura va tawavo stujeno gan Espana ok kotara europafa gijarotiaca. Bewik ke brinuga gu balemoya tawavopafa taksa zo walmuneyed : 1) male Arxangelsk kale artexo ke Ob bost, 2) azon kale artexo ke Yenisey bost, 3) azon artexo ke Lena bost, 4) azon male Lena kale Tcuktci dega is Kamtcatka. Valey bata balemoya lospa, taksa ke Lugavafa Roneka is « kotlafa » taksa dem aneyasik govayas va siday ke Sibira, xuton gu toleafa brinuga van Kamtcatka kobayad. Bana brinuga noveyer da aultovesa ugaca isu giva di zo seotayad, ke tuwavafa izvopa is tawavopa is liwotopa is rawopa is mikropa is avopa, tazukon gu suteks is valdig lidam xa is muka. Boniasa orka ke stasa brinuga, trabe divlizera ke Rossiafo Gindaxo is kazafa aneyara isu koaykakafa, va mikropafa aneyara dukalina gan rossiaf dulap is opaf talpey ke kotlaf opik ke brinuga zo tufakayar.

Lentefa taksa ke brinuga va kipi ke rossiafa arktikafa domega male Arxangelsk kale Bolcoy Baranov evilma rone artexo ke Kolima bost pimtayar ise liwotayar. Ba 20/05/1742 Semyon Tcelyuskin rikulik va evilma yoltatana poron gu int artlapir, i va ana lentefa uta ke Eurasia, isen Xariton Laptev isu Dmitri kosayikye va sibiriafa krimta ke Taymir dega kale Kolima bost liwotayad.

Artlakiyison va Oxotsk bak 1735, Bering va toloya tota gan Makar Rogatcev lizukaf yambudik isu Andrey Kozmin volmiv vegeduyur, i va Pyotr Tumt- is Pavel Tumt-. Kota tota va 14 buli dadiyir ise ta remburera va 76 ayik zo envayar. Milk ke Bering va barka ta kolnara va tota is anameon moltafa widava tiskiyir. Bak 1739 kurenya va in kazokeveyer. Mililanon Ivan Yelagin gan Bering kal krimta ke Kamtcatka ta vegedura va recela dem mona is eksaxo keve Avatca ceda zo stakseyer. Bata recela gu Petropavlovsk poron gu toloya tota porfeon zo yoltar.

Banlizu Bering va brinuga van Amerika bak 1741 stayar. Ba 04/06/1741, do Aleksey Tcirikov rikulik dirgas va Pavel Tumt- tota, va Kamtcatka moe Pyotr Tumt- bulur. Geronon taneon lapid, aneyason va vundaf Siday ke Gama tigiso keve vuestes liwot. Goxe remi konak decemoy mile solumolk totayad voxe va Aleut tursia meviele kozwiyid.

Batedje, ba 20-e ke teveaksat toloya tota koe selap drasuweyed aze zo solparsayad. Ba 15/07/1741 Tcirikov va taltefa krimta ke Prince of Wales ewala kozwiyir. Va ayiktum mo siday stakseyer voxen in mea gire di zo wiyir. Ba 26/07 Tcirikov suteyer da do inyon ayik va ontinapafa jaka dem arna besanafa gu nolda vox titefa krimpa gu aala al tcaluteyed. Trakuyud da Amerika tiyir. Tcirikov va ref Sitka molt kallapiyir ise va patectolik ke bata gola rowiyir. Voxe va siday me rodomuyur nume va dimlapira ko Rossia gorayar, megrupeson va bali ke Bering is inafa tota, aze va Petropavlovsk bak saneaksat kallapiyir.

Radimi solparsara Bering va tana ewala ke Alexander tursia poke geronefa krimta ke Alaska kallapiyir. Georg Wilhelm Steller bliopik is selaropik tiyir taneaf europik avlayas moe sid ke Alaska. Bering sorion lentlapiyir, liwotason va domega. Lasustason va tota kal musedaxo, va getaltefa krimta ke Alaska ceda isu dega is Aleut tursia anton rokagrupeyer. Va Saint Elias tculkafa arna kozwiyir nume batinde yoltayar. Tan birelik awalkeyer aze moe ewala yoltatana poron gu in ( Cumagin ewala ) zo kotawayar. Ba 10/08 Bering gorayar da va fentugal koe Amerika me di zavzagiyir aze van talteka dimlapiyir kire kobligara tiyir riafa.

Platiyina gan tizafa fentugalafa zivotcara is anton dadiyisa va drigam nope brayiskakola, Pyotr Tumt- tota va siday ba 04/11/1741 tere kallapiyir. Bering trakuyur da bata krimta tiyir tela ke Kamtcatka dega lize weti tanda al kenolapiyir.

Voxen kallapiyin siday geltron tiyir ewala. Drig va fentugal di tiskiyir, blison koe wico kum ezasa inta is kolnana koe bixe. Bar-sanoy ayik nope brayiskakola ik ael mulufteyed, don Vitus Bering okilik ke brinuga ba 19/12/1741.

Antaf moblis rentasik ke tota, i Savva Starodubtsev, pomanon gan drig va likay kum saga lajuvegeduyur. Warzafa tota tiyir dem gli abrotcafi vas anton 12.2 m- ise gu Pyotr Tumt- dere zo yoltayar. Porfeon remi san-tolda zanivayar, totason wal Kamtcatka is Oxotsk kali 1755. Starodubtsev ko vo dimlapiyir aze zo gablepeyer.

Liwot ke Cassini nedis va Bering Bira isu Vedil, 1798

Ba 14/08/1742 mobliyis drigik va krimta ke ewala ( direkeon yoltatana gu Bering ) tere bulud aze van Kamtcatka vanlapid. Va Petropavlovsk ba 26/08/1742 domud, arti tolda mali toza ke kosmasa koyara. Ke 77 ayik kototayan gu Pyotr Tumt-, ant 46 arti brinuga di mobliyid. Va fentugal koe Petropavlovsk tiskiyid aze ko Oxotsk bak diref ilanacek artlapiyid, akoyepepeson va lizukaf irubasikeem mea pokoleyen va tolwira va brinuga num doleyes va kiewega ke inaf bewikeem.

Bak yona direfa tanda liwot is opaf valdig va Sankt Peterburg vion artniyid numen grupera va kosmaxo ke Bering gavepon zo askiyir. Liwot nediyid da Sibiria jontikeke divlizeyer loroneon dam banvieli zo trakuyur. Soe vodacka ke vestara ke Bering is Tcirikov kotron di zo kagrupeyer anton viele James Cook roruyeyer. Wori taneafa rossiafa brinuga ta borpara va tciamaf myot ko ronefa Sibira az Aleut tursia is lentefa Amerika moion zo grustayad.

Bak anyusteaksat ke 1991, naboxa ke Bering is aluboy ar birik moe Bering ewala gan sovietadanmarkafa brinuga zo kosmayad. Xim ko Moskva zo rembureyed aze selaropik va kor lajudimtazukayad. Diretandon mil xim moe Bering ewala gin zo kotawayad.

Vitus Bering

Vitus Bering

 Koblira  05/08/1681,
 HorsensDanmarka )
 Awalkera  08/12/1741,
 Bering Ewala, Rossia
 Vedeyot  Russia  
 Eba  Vestasik is totasik
  Vestaxo  Bering Vedil is Kamtcatka
  Tuveli icde Izvopa 
Refa naboxa ke Vitus Bering moe Bering ewala
Rossiaf vestasik va Sibiria
Fedot AlekseyevVladimir ArsenyevVladimir AtlasovPyotr BeketovVitus BeringSemyon DejnyovKurbat IvanovDmitri LaptevXariton LaptevIvan MoskvitinMaksim PerfilyevVasili PoyarkovVasili ProntcictcevDemid PyandaMixail StaduxinOnufri StepanovSemyon TcelyuskinAleksey TcirikovMerkuri VaginYerofey XabarovYermak Timofeyevitc